arcam

In april 2020 bekrachtigde het College van B&W de strategie Amsterdam Circulair 2020-2025 waarin de stappen naar een circulaire economie staan omschreven. Om dat vorm te geven gebruikt de gemeente een speciaal voor de stad ontwikkelde uitwerking van het ‘donutmodel’ van de Britse econoom Kate Raworth. Dit model beschrijft hoe samenlevingen en bedrijven kunnen bijdragen aan economische ontwikkeling die zowel de grenzen van planeet als die van een eerlijke samenleving respecteert. Het besluit trok wereldwijd de aandacht naar Amsterdam als ‘eerste Donutstad ter wereld’.

De tentoonstelling EndLESS Amsterdam vertelt het verhaal van de compacte, circulaire stad door de ogen van het beest, de bewoner, het bedrijf en het bestuur met foto’s, film, animatie, documentatie, maquettes en objecten.

Een compacte geschiedenis
De Donutstad is een sociaal-economisch model op circulaire, duurzame grondslag, maar daarmee is het nog geen ruimtelijk model. Bekende voorbeelden van Amsterdamse ruimtelijke modellen zijn het Amsterdam Uitbreidingsplan van Cornelis van Eesteren (AUP, 1935), de ‘compacte stad’ (1984) en de Omgevingsvisie Amsterdam 2050, die nu in de maak is.

De Omgevingsvisie Amsterdam 2050 bouwt voort de compacte stad en zoekt aansluiting bij het Donutmodel. De compacte stadgedachte kreeg sinds 1984 vorm in gemeentelijk beleid. Wethouder Michael van der Vlis (1944-2018) wilde de stad niet ongeremd laten uitdijen, maar compact houden. Hij werd in 1984 verantwoordelijk voor de structuurnota De stad centraal, waarin Amsterdam voorrang gaf aan de fiets, openbaar vervoer en stedelijke verdichting. De visie van de compacte stad zorgde dat de afstand tussen wonen en werken klein bleef en dat het groene buitengebied gevrijwaard bleef van grote stadsuitbreidingen. De stad centraal was een vooruitziende en tegelijkertijd praktische nota: vrijwel alle ideeën uit de jaren tachtig zijn uitgevoerd.

The Why Factory – AM5 – We are Amsterdam
De komende 30 jaar groeit de Nederlandse bevolking tot 5 miljoen mensen. Wat als ze (deels) in Amsterdam zouden worden gehuisvest? Dan zou de stad net zo dichtbevolkt zijn als Parijs. The Why Factory / TU Delft ontwikkelde met een groep van 50 masterstudenten onder leiding van Winy Maas en in samenwerking met het AMS instituut een verzameling ideeën die laten zien hoe Amsterdam er in zo’n toekomst uit zou kunnen zien. Een dichte, inclusieve, toegankelijke, zelfvoorzienende, biodiverse, blauwe, open, historische, productieve, gezonde en circulaire metropool.

De circulaire luchthaven
Schiphol wil in 2050 de duurzaamste luchthaven wereldwijd zijn. Een belangrijke doelstelling is om afvalvrij te zijn binnen tien jaar. Renovatie en nieuwbouw is op Schiphol een continue proces. Bij bouw en sloop zijn duurzaamheid en circulariteit de uitgangspunten. Zo wordt bijvoorbeeld betonnen fundering van een gebouw vermalen tot grondstoffen voor het aanleggen van een rijbaan en worden oude hangars gedemonteerd en hergebruikt als busstation. Ook zet Schiphol in op het verduurzamen van het interieur door onder andere het materiaal van meubilair, verlichting en bagagebanden te hergebruiken. Met dit soort vooruitstrevende acties probeert Schiphol dé duurzame luchthaven ter wereld te worden.

De haven als grondstoffenhub
De ‘Port of Amsterdam’ beslaat los van 1.000 hectare wateroppervlak, zo’n 12% van Amsterdam. In de haven komen materialen zoals plastic, rubber, metaal, glas en hout samen, die kunnen worden hergebruikt. De haven wil zich als logistieke hub, industriële werkplaats en innovatieve broedplaats inzetten voor duurzaamheid om zo een cruciale rol te spelen in de circulaire economie. Demofabrieken, circulaire bedrijven en innovatieve startups vormen hier samen een eigen ecosysteem. Op de plek waar grondstoffen uit de hele wereld binnen komen, zorgt de haven ervoor dat de uitgeputte stromen van de stad worden omgezet in nieuwe grondstoffen. Een mooi voorbeeld hiervan is het inzamelen van versleten kunstgrasmatten die in de Port of Amsterdam weer worden opgesplitst tot nieuwe basis grondstoffen zoals zand, infill en agglomeraat.

Stem voor de Paling
De Paling is een echt Amsterdams dier. Met ‘Stem voor de Paling’ onderzoekt landschapsarchitect Thijs de Zeeuw en aquatisch ecoloog Maarten Erich, hoe de wereld van de paling er uitziet en hoe haar belangen vertegenwoordigd kunnen worden in de Amsterdamse politiek. Maar hoe leer je de paling kennen en weet je wat ze wil? Daarvoor is het team niet alleen zelf het water ingedoken maar ook in gesprek gegaan verschillende Amsterdammers die al een relatie hebben met deze mysterieuze vis. Het onderzoek vertaalt een fysieke, speculatieve zoektocht naar de wereld van de paling in voorstellen die helpen deze Amsterdammers – en daarmee het onderwaterlandschap van Amsterdam – beter te begrijpen en te verbeteren.

[Luister naar de podcast serie, loop de wandeling rondom het Oosterdok via de linkjes]

Podcast 1: De paling: een portret

Podcast 2: Het palingpark

Podcast 3:Broodje paling

Podcast 4: Homeland voor de paling

Podcast 5: Herrie onderwater

Podcast 6: F/eel what it feels to be an eel

Erfgoed voor de toekomst

Het eiland Pampus werd in 1895 gebouwd als forteiland op een zandbank in het water. Als geïsoleerd eiland moest het zelfvoorzienend zijn. Dankzij eigen energie- en watersystemen functioneerde dit militaire bolwerk zonder hulp van buitenaf. Tegenwoordig heeft het fort vooral een culturele bestemming, maar is het ook een interessante casus voor het circulair ontwerpen op grotere schaal. Stichting Forteiland Pampus wil namelijk het eiland volledig circulair maken. Er wordt gebruik gemaakt van zonne- en windenergie en daarnaast is er biovergisting van eigenbodem die helpt bij het opwekken van energie. Ook komt er een duurzaam entreegebouw op het terrein te staan, met een eigen drinkwatervoorziening. Niet alleen kunnen bezoekers gebruik maken van het lokale water, er wordt ook eten op eigen grond verbouwd.

[Kijk de lezing van o.a. Tom Nouhuys, directeur Forteiland Pampus, terug in onze videotheek.]

Omgevingsvisie Amsterdam 2050

Hoe kan een zo representatief mogelijke afspiegeling van de Amsterdammers meepraten over een abstracte ruimtelijke strategie die tot 2050 doorloopt? Een reguliere inspraakavond volstaat dan niet. Met deze vraag in gedachten werkt de gemeente aan een visie op de ontwikkeling van de stad; de Omgevingsvisie Amsterdam 2050.  Arcam liet zich inspireren door het Museum of Broken Relationships in Zagreb (Kroatië), waarin allerlei mensen aan de hand van één voorwerp vertellen hoe hun relatie eindigde. Zou je ook Amsterdam aan één voorwerp kunnen verbinden? 

De Meedenktank Omgevingsvisie bestond uit verschillende inwoners, ondernemers en stadsmakers. Tijdens de bijeenkomsten met de ontwerpers inspireerden zij de ontwerpteams met interessante perspectieven. De voorwerpen hielpen de ontwerpers om het gesprek zowel beeldend als concreet te maken. 

[Bekijk de films van de Meedenktank en Omgevingsvisie in de videotheek]

Stadsrandenlab Kreukelzones

Elke stad heeft een zone waarin de bebouwde wereld het groene landschap raakt. Hoe zien die gebieden eruit in Nieuw-West, de Zuidas, het Amsterdamse Bos, Diemen, Zuidoost en Amsterdam-Noord? Het Stadsrandenlab van BNA Onderzoek en Arcam heeft onderzoek gedaan naar de zogeheten Kreukelzones van de stad en licht nu deze zones uit.

We zien wilde verstedelijking, idyllisch groen, snelwegen en wandelpaden samen komen in dynamische, bewoonde gebieden. In het onderzoekslab zoeken ontwerpteams naar manieren om een harde botsing tussen die uitersten te vervangen door een zorgvuldig ontworpen ontmoeting. Kunnen de stadsranden zo worden ontworpen dat zowel bebouwing als groen daar sterker uitkomen? 

[Bekijk de inzendingen van de deelnemers of bestel de publicatie]

 

De bestaande stad: daar gaan we circulair mee om

Vanaf 2025 wordt in Amsterdam 50% van de renovaties uitgevoerd volgens circulaire principes.
De duurzaamheidsdoelstellingen vragen om een grote verbouwing waarbij er honderdduizenden bestaande gebouwen circulair en klimaatneutraal gerenoveerd worden en grote ingrepen moeten worden gedaan in de openbare ruimte. Belangrijke onderwerpen zijn: bouwen met hout en het ontwerpen van materiaalpaspoorten.

Een rolverdeling
Deze ambitie geld voor alle partijen die in Amsterdam bouwactiviteiten uitvoeren. Bijvoorbeeld de woningcorporaties, die ruim 40% van de huizen in Amsterdam bezitten. Maar het zijn ook particuliere, maatschappelijke en commerciële vastgoedeigenaren die kunnen renoveren of nieuwe gebouwen kunnen neerzetten.

De verbinding
Samen zuiniger omgaan met wat we hebben:
Voor 2023 wil de gemeente samen met bedrijven, ondernemers en kennisinstellingen een goede infrastructuur opzetten van deelplatforms, kringloopwinkels en reparatiediensten. De huidige recyclepunten worden omgebouwd tot circulaire ambachtscentra waarin bezoekers:
• waardevolle spullen aan ondernemers en designers kunnen afstaan.
• hun spullen kunnen laten repareren.
• tweedehands spullen en (bouw)materialen kunnen aanschaffen.
• zich kunnen interesseren voor het circulaire ambacht.

[Zie ook de houtbouw top 10 op onze website.]

Lokale acties hebben mondiaal effect

(Ook) de gemeente Amsterdam beseft dat het verminderen van alleen de Amsterdamse afvalstroom niet voldoende is.  De manier waarop de economie nu draait, leidt tot de uitputting van grondstoffen, tot een te hoge CO2-uitstoot en tot slechte werkomstandigheden in andere landen. Een duurzame en inclusieve stad vereist fundamentele veranderingen in gedrag en economie. Vanuit dit besef heeft de gemeente Amsterdam Kate Raworth’s Donutmodel omarmd en zijn impact, zowel lokaal als mondiaal, in kaart gebracht in de Stadsdonut voor Amsterdam.

Op de trap van Arcam zijn de 12 circulaire ‘beloftes’ van de gemeente Amsterdam te bewonderen. De beloftes zijn geabstraheerd uit het beleidsdocument ‘Amsterdam Circulair 2020-2025 Strategie’. De traptreden presenteren de stappen die de gemeente Amsterdam wil maken om in 2050 volledig circulair te zijn.  

Gebiedsontwikkelingen: Het Schinkelkwartier, de Sluisbuurt en Centrumeiland.

Het toepassen van circulaire principes gebeurd al bij bestaande wijken. Arcam toont bij ‘EndLESS’ drie maquettes van circulaire gebiedsontwikkelingen:

Groen Innovatiedistrict
In het Schinkelkwartier is er een circulair watersysteem aangelegd en is er tevens veel ruimte voor groen. Het kwartier krijgt een klimaatbestendige leefomgeving die uitnodigt om te bewegen en ontmoeten. Zo zijn er nieuwe verbindingen voor de fiets en het openbaar vervoer. Ook zal de bereikbaarheid van het gebied verbeteren. Er komt daarom een autovrije buurtstraat in het verlengde van de Sloterweg, die aansluit op een fietsbrug over de Schinkel. 
Het zuidwestelijk deel van Schinkelkwartier wordt een innovatiedistrict waar toonaangevende bedrijven, startups en broedplaatsen een netwerk vormen. Met het project B. Amsterdam is 7 jaar geleden de kiem gelegd voor een heropleving van het gebied.

Onzichtbaar afvalscheiden
Binnen het stedenbouwkundig plan van de Sluisbuurt staan 5500 woningen gepland. Het plan heeft een hoge dichtheid en zal daarmee onderdeel worden van de Amsterdamse skyline. Tegelijkertijd gaat dit plan gepaard met een mobiliteitsshift, het streven is dat zowel automobilisten als fietsers hetzelfde niveau van mobiliteit ervaren.  De Sluisbuurt krijgt een ondergronds afvalsysteem. Het systeem verzamelt afval via inlets van gebouwen en stuurt het via ondergrondse pijpen naar een verzamelgebouw. Hiermee wordt het scheiden van afval vergroot en verbeterd. Dit kan zonder containers op straat en zo is er meer ruimte voor voetgangers en groen. 

Een rainproof eiland
Centrumeiland is voorzien van meerdere groene speel- en buurtplekken. Deze dienen nog een extra doel als plek voor waterberging. Hierdoor is een hemelwaterriool in de wijk overbodig. Het bomencarré op het centrale plein ligt hoog, de wegen rondom liggen laag. Door zorgvuldige modellering van het maaiveld stroomt regenwater via zijn natuurlijke gang richting de plekken. Regenwater trekt de bodem in, wordt gefilterd, voorziet de bomen en planten van water en wordt vastgehouden. Een rainproof en natuurinclusief eiland. 

Academie van Bouwkunst Amsterdam, Ambassade van de Noordzee, AMS Institute, BetweenTwoHands, BNA, CliCQ, Forteiland Pampus, gemeente Amsterdam, geoFluxus, Hogeschool Utrecht, Hogeschool van Amsterdam, Koninklijke Schiphol Group, Museumhaven Amsterdam, Pakhuis de Zwijger, Port of Amsterdam, Projectmanagementbureau Amsterdam, Rebel Group, Stichting Stadshout, The Why Factory (TU Delft), Universiteit van Amsterdam, Van Eesteren Museum, Ymere.

BOOM Landscape, BURA urbanism, Echo Urban Design, MORE + XML, NLÉ, PosadMaxwan, Plein06 (Omgevingsvisie); ANA Architecten, Clubhaus Architecten, Dutch Architect B.V., Harvey Otten Architectuur, UNStudio en teamleden (Het Stadsranden-lab); Fiction Factory.